Kernpunten van de controle: waar ligt de accountant wakker van?

15 juli 2019

Kernpunten van de controle zijn (volgens Standaard 702N) aangelegenheden die in de professionele oordeelsvorming van de accountant het meest significant waren in de controle. Vrij vertaald kun je zeggen dat het hier gaat om zaken waarvan de accountant 'wakker heeft gelegen'.

De accountant zal een algehele controleaanpak samenstellen met daarin de reikwijdte, de timing en de richting van de controle. Dit wordt mede ingegeven door de uitgevoerde risico-inschattingswerkzaamheden.

De geïdentificeerde risico's kunnen per controlejaar verschillen door meerdere redenen, zoals:

• ontwikkelingen bij de te controleren entiteit (bijvoorbeeld fusie & overname);
• ontwikkelingen in de branche (bijvoorbeeld derivaten, grondexploitatie);
• mondiale ontwikkelingen (bijvoorbeeld brexit); en
• maatschappelijke ontwikkelingen (bijvoorbeeld cybersecurity).

De accountant beschrijft elk kernpunt van zijn controle afzonderlijk in de controleverklaring. Hij legt uit wat het aandachtspunt is, waarom het speciale aandacht heeft gevraagd en hoe hij dit tijdens de controle heeft geadresseerd. Ook als er geen kernpunten van de controle zijn te rapporteren, dient de accountant dit te vermelden.

Populatie

Om vergelijking mogelijk te maken met voorgaande jaren hebben we gebruikgemaakt van de data over de boekjaren 2015 en 2017 zoals die zijn gerapporteerd in onderzoek van Peter Eimers, Arjan Brouwer en Henk Langendijk dat is verschenen in het Maandblad voor Accountancy en Bedrijfseconomie (MAB).

In de periode tussen boekjaar 2015 en 2018 is een aantal fondsen naar de beurs (ASR, Signify, Adyen en Takeaway) of van de beurs gegaan (USG, TNT Express en Delta Lloyd). Dit bemoeilijkt een directe één-op-één-vergelijking met het eerdere onderzoek.

Van de nieuw toegetreden fondsen is gekeken of de extern accountant in de eerdere boekjaren ook kernpunten in de controle benoemde in de controleverklaring. Bij uitgetreden fondsen is gekeken of de extern accountant ook in het laatste boekjaar kernpunten in de controle benoemde in de controleverklaring. Omdat dit niet altijd het geval was is er een verschil in de grootte van de populatie (N) zichtbaar.

Aard van de kernpunten in de controleverklaring

Wanneer we kijken naar de aard van de kernpunten in de controleverklaringen dan zien we het volgende beeld:

						Mutatie 2017 > 2018
	Onderwerp kernpunt	2018	2017	2015	Effect nieuwe noteringen	Nieuw in 2018	Vervallen in 2018
		N=45	N=41	N=41
1	Omzetverantwoording	25	21	22	2	4	2
2	Waardering goodwill	23	23	24	1	2	3
3	Belastingpositie	18	18	25	1	1	2
4	Waardering overige immateriële en materiele vaste activa	16	18	17	0	1	3
5a	Acquisitie van activiteiten	8	13	10	1	3	9
5b	Verkoop van activiteiten	8	6	6	1	5	4
6	Interne beheersing (incl. IT)	14	11	9	2	4	3
7	Stelselwijziging / invoering nieuwe IFRSs	10	1	2		9
8	Overig	45	47	55	9	9	20
	Totaal	167	158	170	17	38	46

Het overzicht laat zien dat een groot deel van de kernpunten die in 2017 zijn onderkend in 2018 terugkomen. Dat is niet verwonderlijk aangezien de kenmerken en risico's bij een organisatie vaak niet van jaar op jaar sterk zullen wijzigen. Het is wel van belang dat de accountant ieder jaar kritisch kijkt naar de onderkende risico's en beoordeeld of de controle-aanpak aangepast dient te worden omdat nieuwe risico's worden onderkend of risico's in belang toe- of afnemen.

Het overzicht laat zien dat dit ook in 2018 is gebeurd. De accountants van de AEX- en AMX-fondsen hebben in 2018 geconcludeerd dat 46 van de in 2017 gerapporteerde kernpunten (29%) niet langer als zodanig aan te merken waren en hebben in 2018 in totaal 38 (24%) nieuwe kernpunten onderkend. Hierna zullen we nader ingaan op de kernpunten die in 2018 het vaakst zijn gerapporteerd.

1. Omzetverantwoording

De controle van de omzet is bij veel beursfondsen een kernpunt bij de controle en ten opzichte van 2017 is dit verder toegenomen. In 2018 was de controle van de omzet bij 56% van de beursfondsen een kernpunt, als de financiële instellingen buiten beschouwing worden gelaten dan is dit zelfs hoger.

Bij een deel van de ondernemingen wijst de accountant op de complexiteit van de omzetverantwoording. Zo speelt bij een aantal ondernemingen het vraagstuk van de 'multiple-element transacties' waarbij de totale vergoeding op adequate wijze gealloceerd dient te worden naar de verschillende elementen van het contract. Dat is van belang als niet alle elementen in dezelfde periode in de omzet worden verantwoord, bijvoorbeeld bij technologiebedrijven die een technologie of product verkopen in combinatie met installatie en onderhoud. Zowel de identificatie van de zelfstandige prestatieverplichtingen als de allocatie van de vergoeding over die prestatieverplichtingen vereist oordeelsvorming en schattingen. Dat wordt door een accountant bijvoorbeeld als volgt verwoord:

"The volume purchase agreements or other sales contracts of the Company relating to system sales usually contain multiple performance obligations, for example delivery of goods, installation, warranty and training. The performance obligations are recognized based on the allocation of the transactions price in proportion to its stand-alone selling price. The identification of performance obligations in the contracts as well as the allocation of the transactions price to the performance obligations results in complex accounting and Management estimates, and bears the risk that revenue is misstated."

Ook bij bedrijven die omzet verantwoorden voor langer lopende constructieprojecten is omzetverantwoording over het algemeen een key audit matter. Bij die bedrijven vereist het bepalen van de voortgang van het project en het inschatten van de impact van lopende discussies oordeelsvorming en managementinschattingen. Een accountant verwoordt dit als volgt:

"BAM is involved in large and complex construction projects for which the company applies the percentage of completion method. The amount of revenue and profit recognised in a year on projects is dependent, inter alia, on the actual costs incurred, the assessment of the percentage of completion of (long-term) contracts and the forecasted contract revenue and costs to complete of each project. Furthermore, the amount of revenue and profit is influenced by the valuation of variation orders and claims. This often involves a high degree of judgment due to the complexity of projects, uncertainty about costs to complete and uncertainty about the outcome of discussions with customers on variation orders and claims, thereby taking into account the various parts of the world BAM operates in."

Bij een aantal ondernemingen zijn het verkoop- en omzetverantwoordingsproces in hoge mate geautomatiseerd. Dat kan betekenen dat de accountant afzonderlijk een key audit matter opneemt over de geautomatiseerde gegevensverwerking. Zie hiervoor ook 6. Interne beheersing en IT.

Voorbeelden van werkzaamheden die accountants (in combinatie) verrichten om de geconstateerde risico's tijdens de controle te adresseren zijn:

• bepalen of de grondslagen in overeenstemming zijn met IFRS (International Financial Reporting Standards);
• testen van de maatregelen van interne beheersing ten aanzien van de omzetverantwoording;
• gegevensgerichte werkzaamheden voor (geselecteerde) transacties en contracten, waaronder werkzaamheden gericht op afgrenzing, data-analyse, journal-entry testing en waarneming ter plaatse;
• controle dat verantwoorde overlopende activa en debiteuren hebben geleid tot betaling en/of het opvragen van saldobevestigingen van debiteuren;
• voorraadinventarisatie;
• toetsen van de managementschattingen.

» Terug naar tabel

2. Waardering goodwill (inclusief impairment)

Goodwill is bij veel ondernemingen een omvangrijke post in de jaarrekening. Dat komt omdat IFRS vereist dat goodwill die wordt betaald bij een overname wordt geactiveerd en hier vervolgens niet op wordt afgeschreven. Dat draagt er mede aan bij dat de omvang van de goodwill in de jaarrekening bij veel ondernemingen toeneemt. Uit een studie van EFRAG uit 2016 blijkt dat tussen 2005 en 2014 het bedrag aan goodwill in de jaarrekening van 328 onderzochte Europese beursfondsen met 43% is toegenomen van € 935 miljard naar € 1.341 miljard. Volgens dat onderzoek bedraagt de goodwill gemiddeld 29% van het eigen vermogen, maar is wel sprake van concentratie van veel goodwill bij een beperkte groep ondernemingen. Zo is de omvang van de goodwill veel lager bij financiële instellingen dan bij andere ondernemingen. Onderzoek van Backhuijs, Spanjers en Van der Wel laat zien dat bij 40% van de AEX-fondsen het bedrag van de goodwill groter is dan 50% van het groepsvermogen.

In plaats van periodieke afschrijving dient de goodwill jaarlijks op impairment getoetst te worden. Het uitvoeren van een impairment test vereist (over het algemeen) inschattingen van de toekomstige kasstromen en het bepalen van de disconteringsvoet waartegen die kasstromen contant gemaakt moeten worden. De subjectiviteit die inherent samenhangt met deze inschattingen in samenhang met de relatieve grote omvang van de post goodwill leidt ertoe dat de controle van de goodwill (impairment test) in veel gevallen wordt aangemerkt als key audit matter:

"At December 31, 2018, the total carrying value of goodwill amounted to EUR 8,503 million, representing 33% of the group's total assets. Goodwill is allocated to Cash Generating Units (CGUs) for which management is required to test the carrying value of goodwill for impairment annually or more frequently if there is a triggering event for testing. We focused on this area given the significant judgment and complexity of valuation methodologies used to determine whether the carrying value of goodwill is appropriate, which includes the assumptions used within models to support the recoverable amount of goodwill."

In 2018 is de goodwill impairment test bij 51% van de AEX- en AMX-fondsen aangemerkt als key audit matter. Als de financiële instellingen (banken en verzekeraars) en vastgoedfondsen buiten beschouwing worden gelaten dan is de goodwill impairment test zelf key audit matter bij 61% van de beursfondsen.

Voorbeelden van werkzaamheden die accountants (in combinatie) verrichten bij de controle van de goodwill impairment test zijn:

• testen van de interne beheersing ten aanzien van de goodwill impairment test;
• toetsen van de gehanteerde methodiek, de technisch juiste uitvoering van de test, inclusief het vaststellen dat de test wordt uitgevoerd op het juiste niveau van kasstroomgenererende eenheden;
• toetsen van de belangrijke assumpties op basis van interne (goedgekeurde budgetten) en externe informatie (incl. benchmarking);
• beoordelen van de historische accuraatheid van inschattingen door de werkelijke uitkomsten te vergelijken met de initiële schattingen (back-testing);
• uitvoeren van sensitiviteitsanalyses.

» Terug naar tabel

3. Belastingpositie

In 2018 werd bij 17 (38%) AEX- en AMX-fondsen een key audit matter ten aanzien van de belastingpositie gerapporteerd (bij één beursfonds twee key audit matters hetgeen resulteert in 18 key audit matters). In de key audit matters komen twee aspecten naar voren die accountants met name heeft beziggehouden bij de controle van de belastingpositie. Ten eerste kan de controle van de belastingpositie complex zijn bij internationaal opererende ondernemingen. Zij hebben te maken met verschillende fiscale bepalingen en wijzigingen daarin in de diverse landen waarin ze opereren en onzekerheden in de wijze waarop transacties of verhoudingen binnen de groep internationaal belast worden. De interpretatie van deze wet- en regelgeving, het bepalen van de effecten daarvan op de jaarrekening en het inschatten van die effecten als het onzeker is wat de definitieve uitkomst zal zijn is bij meerdere ondernemingen een belangrijk aandachtspunt bij de accountantscontrole:

"The Company operates across several tax jurisdictions and is subject to periodic challenges by local tax authorities during the normal course of business, including transaction-related taxes and transfer pricing arrangements. In those cases where the amount of tax payable or recoverable is uncertain, the Company establishes provisions based on its judgement of the probable amount of the liability or recovery.
(...)
The accounting for uncertain tax positions and deferred tax assets, as detailed in note 12.1 to the financial statements, is significant to our audit because of the level of judgement applied in quantifying appropriate provisions for uncertain tax positions (...)."

Daarnaast neemt een aantal ondernemingen een omvangrijk bedrag op aan latente belastingvorderingen voor verrekenbare tijdelijke verschillen of compensabele verliezen. Een latente belastingvordering wordt opgenomen voor zover het waarschijnlijk is dat de tijdelijke verschillen verrekend kunnen worden met toekomstige belastbare winsten. Die inschatting is bij een groot aantal controles een belangrijk aandachtspunt voor de accountantscontrole:

"The Company has a significant amount of deferred tax assets, mainly resulting from net operating losses. The accounting for deferred tax assets is significant to our audit since the Company makes judgments and estimates of forecasted taxable income in relation to the realization of deferred tax assets."

Het percentage ondernemingen waarvoor de controle van de belastingpositie een key audit matter was is overigens wel gedaald van 61% in 2015 naar 38% in 2018. Dat kan worden verklaard doordat bij een aantal ondernemingen de winsten in de afgelopen jaren zijn verrekend met compensabele verliezen, waardoor de omvang van de resterende compensabele verliezen is afgenomen.

Voorbeelden van werkzaamheden die accountants (in combinatie) verrichten bij de controle van de belastingpositie zijn:

• inschakelen van fiscaal specialisten ten behoeve van het inschatten van fiscale risico's, het beoordeling van (lokale) fiscale regelgeving en wijzigingen daarin en de impact daarvan op de jaarrekening;
• onderzoek van correspondentie met de fiscus en de status van lopende fiscale onderzoeken;
• verkrijgen en beoordelen van opinies van door de onderneming ingeschakelde fiscaal experts;
• vergelijkbare werkzaamheden als voor de goodwill impairment test ten aanzien van de door het management ingeschatte toekomstige fiscale resultaten.

» Terug naar tabel

4. Waardering overige materiële en immateriële vaste activa

Naast goodwill en andere bij acquisities verkregen immateriële activa is de controle van specifieke andere materiële of immateriële vaste activa bij 33% van de ondernemingen een key audit matter (16 key audit matters bij 15 ondernemingen). Voorbeelden hiervan zijn de opname van immateriële activa voor developmentkosten bij een aantal technologiebedrijven of de waardering van vastgoed bij vastgoedfondsen (zie voorbeeld hieronder).

"Investment properties are valued at fair value at reporting date using both the income capitalisation approach and the discounted cash flow approach as the applied valuation method. The fair value of investment properties is on the one hand depending on the inputs into the valuation models, such as: rental income, duration of the contract and square meters. On the other hand the valuation is depending on significant assumptions, such as the capitalisation rate, discount rate, market rent levels and expected vacancy. Primary factors, which influence these significant assumptions, are prevailing market conditions and the individual nature, condition and location of each property.

At the end of each reporting period, the management board determines the fair value of its investment property portfolio in accordance with the requirements of IAS 40 and IFRS 13. All properties are bi-annually externally appraised by an external valuation expert, appointed by the management board.

We focused on this matter because of the: – relative size of the investment property balances in the Consolidated Statement of Financial Position;
– quantum of revaluation gains that directly impact the Consolidated Statement of Comprehensive Income through the net fair value gain of investment properties;
– inherently judgemental nature of investment property valuations due to the use of assumptions in determining the fair value;
– sensitivity of the valuation to significant assumptions, specifically the capitalisation rate, the discount rate, the market rent levels and expected vacancy; and
– possibility of bias by the management board."

Ook kan het gaan om organisatiespecifieke actie zoals de olie- en gasreserves bij Shell:

"The estimation of oil and gas reserves and resources is a significant area of judgement due to the technical uncertainty in assessing the quantities and complex contractual arrangements that dictate Shell's share of reserves and resources volumes. The estimates are based on internal or external experts' assessment of reserves in place, recovery factors and crude quality. In-year movements can result from revisions of previous estimates, reclassifications, improved recovery assumptions, extensions and discoveries and purchases and sales.

The risk relates to significant in-year movements, or lack thereof, in the reserves and resources volumes that materially impact elements of the financial statements including DD&A, impairment testing and decommissioning and restoration provisions. In-year movements generally arise from new information, for example additional drilling results, production patterns, water-cut levels, export facilities and changes in development plans.

Voorbeelden van werkzaamheden die accountants (in combinatie) verrichten bij de controle van de overige materiële of immateriële activa zijn:

• toetsen of de grondslagen in overeenstemming zijn met IFRS;
• testen van de interne beheersing ten aanzien van de opname en waardering van activa;
• beoordeling van de opdracht aan, en de competentie en onafhankelijkheid van externe waardeerders;
• testen van de juistheid van de modellen, brongegevens en belangrijke veronderstellingen;
• inschakeling van waarderingsspecialisten;
• zelfstandig herberekenen van een deel van de waarderingen.

» Terug naar tabel

5. Acquisitie / verkoop van activiteiten

Bijzondere transacties vragen bijzondere aandacht. Acquisities of verkopen van activiteiten kunnen een grote invloed hebben op de jaarrekening. Bovendien hebben veel transacties een uniek karakter en hebben ondernemingen hier vaak beperkt ervaring mee. Hierdoor is het risico op fouten bij de verwerking van dergelijke transacties groter dan bij transacties die op frequente basis voorkomen en waarvoor een regulier proces is ingeregeld binnen de organisatie. Bij 36% van de AEX/AMX-ondernemingen heeft zich in 2018 een transactie voorgedaan die van zodanige omvang en/of complexiteit was dat de accountant hiervoor een key audit matter heeft opgenomen in de controleverklaring.

"During the year ended December 31, 2018, the group made a number of acquisitions as detailed in Note 7. The most significant acquisition was eVision Holding B.V. for an initial consideration of $140 million (net of cash acquired, working capital adjustments, and assumed debt) and a deferred contingent consideration of up to $35 million. Also, management reassessed the preliminary purchase price adjustments that were prepared for the 2017 acquisitions.

The company assessed, with the assistance of third-party valuation specialists, the fair value of identifiable assets acquired and liabilities assumed in the acquiree. This assessment also included the determination of the purchase price and the fair value of the deferred contingent consideration. The initial accounting for the eVision acquisition is not yet completed per December 31, 2018."

Voorbeelden van werkzaamheden die accountants (in combinatie) verrichten bij de controle van dergelijke bijzondere transacties zijn:

• verkrijgen van een goed begrip van de transactie, waaronder het lezen/analyseren van de relevante overeenkomsten en andere relevante correspondentie;
• testen van de interne beheersing ten aanzien van de verwerking van de transactie;
• toetsen van de gehanteerde verwerkingswijze aan de relevante bepalingen in IFRS;
• aansluiten van relevante bedragen met contracten, facturen en betalingen;
• betrekken van (waarderings-)specialisten en toetsen van de gehanteerde methodiek en veronderstellingen die ten grondslag liggen aan de waardering van overgenomen activa en verplichtingen.

» Terug naar tabel

6. Interne beheersing (inclusief IT)

Ten behoeve van de controle van de jaarrekening verkrijgt de accountant inzicht in de interne beheersing van de gecontroleerde onderneming voor zover dit relevant is voor de controle. Ook verkrijgt hij inzicht in het informatiesysteem, met inbegrip van de daarmee verband houdende bedrijfsprocessen, dat relevant is voor de financiële verslaggeving.

Het doel hiervan is om controlewerkzaamheden te selecteren die passend zijn in de omstandigheden. Als de accountant verwacht dat de interne-beheersingsmaatregelen effectief werken en het efficiënt is om te steunen op deze maatregelen of gegevensgerichte controlewerkzaamheden alleen geen voldoende en geschikte controle-informatie kunnen verschaffen dan zal de accountant willen steunen op de interne beheersing. In dat geval moet hij toetsingen van de interne-beheersingsmaatregelen opzetten en uitvoeren om voldoende en geschikte controle-informatie te verkrijgen over de effectieve werking van relevante interne-beheersingsmaatregelen. Als de conclusie hieruit is dat de interne-beheersingsmaatregelen geïdentificeerde risico's afdekken dan zal dit de aard, timing en omvang van de gegevensgerichte controlewerkzaamheden beïnvloeden.

De accountantscontrole op de jaarrekening heeft echter niet als doel om een oordeel uit te spreken over de effectiviteit van de interne beheersing van een organisatie. Of een interne-beheersingsmaatregel, alleen of in combinatie met andere interne-beheersingsmaatregelen, relevant is voor de controle, is een kwestie van professionele oordeelsvorming door de accountant en het is goed mogelijk dat de accountant ervoor kiest om voor onderdelen van de jaarrekeningcontrole zekerheid te verkrijgen via gegevensgerichte werkzaamheden en de effectiviteit van de interne beheersing niet te toetsen.

Bij de 45 onderzochte AEX/AMX-fondsen hebben accountants 14 keer (boekjaar 2018) een key audit matter opgenomen over de interne beheersing of IT-omgeving. In die gevallen heeft dit extra aandacht gevraagd van de accountant, bijvoorbeeld omdat sprake was van sterk gedecentraliseerde organisaties met wisselende volwassenheid van de interne beheersing bij verschillende deelnemingen of omdat bij de gecontroleerde organisatie sprake was van wijzigingen in de interne organisatie of IT-omgeving.

"IMCD has built a large portfolio of businesses. The entities are geographically spread and operating in a variety of established and emerging markets. The operating entities are of different size and scale and vary in maturity of operating and financial processes. Some of the entities run on globally deployed ERP systems, whilst other operate legacy ERP systems."

Voorbeelden van werkzaamheden die accountants benoemen ten aanzien van interne beheersing en IT zijn:

• testen van organisatiebrede maatregelen van interne beheersing gericht op het monitoren en managen van bedrijfsonderdelen;
• testen van change management, toegangsbeveiliging, back-up-procedures, probleem- en incidentmanagement;
• testen van application controls, IT-dependent manual controls en relevante andere maatregelen van interne beheersing;
• onderzoek van de impact van wijzigingen in processen en systemen;
• uitvoeren van gegevensgerichte werkzaamheden indien het niet doelmatig is om te steunen op interne beheersing.

» Terug naar tabel

7. Stelselwijzigingen naar aanleiding van nieuwe IFRSs

Net zoals bij bijzondere transacties (zie 5. Acquisitie / verkoop van activiteiten) geldt bij nieuwe IFRSs dat deze extra aandacht vragen. De eerste toepassing van nieuwe standaarden in 2018 of 2019 heeft bij een aantal ondernemingen belangrijke implicaties voor processen, systemen en/of cijfers. De inwerkingtreding van de nieuwe standaarden rondom omzetverantwoording (IFRS 15, van toepassing vanaf 2018) en leases (IFRS 16, van toepassing vanaf 2019) heeft daardoor geleid tot tien kernpunten (22% van de ondernemingen) in de controleverklaringen bij de onderzochte AEX/AMX-fondsen.

"As of January 1, 2018 IFRS 15 "Revenue recognition from contracts with customers" is adopted and has changed the manner in which the Company accounts for its revenue. The change is mainly related to a different mechanism for the allocation of the consideration of the contract to the performance obligations. This is based on stand-alone selling prices determined using the adjusted market approach and changes in timing of revenue recognition for certain upgrades and services. Given the complexity and the non-routine nature of this accounting policy change, we consider this a key audit matter, which is also related to the determination of comparative figures based on IFRS 15."

Daarnaast zijn in 2018 in de controleverklaringen 7 key audit matters opgenomen over de waardering van financiële activa waarbij de eerste toepassing van IFRS 9 over het algemeen een rol speelt.

Voorbeelden van werkzaamheden die accountants (in combinatie) verrichten bij de controle van dergelijke bijzondere transacties zijn:

• beoordelen van de aanvaardbaarheid van de nieuwe grondslagen;
• toetsen van de interne beheersing ten aanzien van de transitie;
• gegevensgerichte werkzaamheden voor geselecteerde transacties en contracten.

» Terug naar tabel

Ontwikkeling van de uitgebreide controleverklaring

» Ontwikkeling van de uitgebreide controleverklaring